Phạm Phú Ngọc Trai*

Khởi nghiệp không chỉ là việc của một cá nhân, một tổ chức, một thành phố hay một quốc gia mà còn là một chỉnh thể xuyên suốt với một tầm nhìn được chia sẻ đầy đủ, bắt đầu từ một định vị rõ ràng, một nhận thức đúng và đủ về khát vọng và trách nhiệm của mỗi thành tố trong chuỗi giá trị này.

Dù khởi nghiệp (start-up) hay lập nghiệp (business – small and medium enterprise) cũng phải dựa trên tinh thần doanh nghiệp (entrepreneurship) 

Quốc gia khởi nghiệp

Dan Senor, cây viết bình luận của báo Jesusalem Post và Saul Singer, nghiên cứu sinh tại Hội đồng Đối ngoại Mỹ, đồng tác giả cuốn: “Quốc gia khởi nghiệp: Phép lạ kinh tế của Israel” có lẽ là những tác giả đầu tiên sáng tạo cụm từ “Quốc gia khởi nghiệp” (start-up nation) để khái quát thành công kinh tế của một nước nhỏ với 7,1 triệu dân và một lịch sử lập quốc hơn 60 năm, một đất nước vẫn còn đặt trong trạng thái chiến tranh, với sự bao quanh của các quốc gia thù địch lớn hơn gấp nhiều lần.

Các tác giả nêu “bằng cớ” của sự thành công: 63 công ty khởi nghiệp Israel lên sàn chứng khoán Nasdaq Mỹ năm 2009, nhiều hơn bất cứ nước ngoài nào niêm yết trên sàn công nghiệp Mỹ này.

Các dịch giả và nhà xuất bản Việt Nam không hề che dấu ý muốn so sánh Israel và Việt Nam và thấy “trạng thái” Việt Nam còn tốt hơn Israel, nhưng nghèo hơn Israel rất nhiều, do đó khao khát Việt Nam cũng sẽ là một quốc gia khởi nghiệp.

Đó là một văn hoá khởi nghiệp đến từ mọi tầng lớp của quốc gia trên tinh thần: khát vọng làm giàu cho bản thân, gia đình và xã hội, từ những phát kiến của đổi mới sáng tạo và đột phá.

Đối với quốc gia khởi nghiệp nên hiểu đó là tinh thần đồng tâm hiệp lực của cả đất nước để vượt qua những thách thức, biến đổi từng ngày của thế giới trong quá trình tiến hoá và phát triển nhằm thu ngắn khoảng cách với những quốc gia có nền kinh tế đã phát triển và để Việt Nam thật sự giàu mạnh.

Tuy vậy, điểm xuất phát làm giàu của mỗi người rất khác nhau, dựa vào điều kiện hoàn cảnh của đất nước, địa phương, gia đình cũng như của chính bản thân họ.

Điển hình khởi nghiệp

Nhìn chung, tại Việt Nam, mục đích của làn sóng quốc gia khởi nghiệp hướng đến không chỉ về “số lượng” mà phải cả về “chất lượng” của doanh nghiệp.

Nửa đầu năm 2017 có hơn 60.000 doanh nghiệp mới thành lập, nhưng cũng có hơn 40.000 doanh nghiệp dừng hoạt động vì nhiều lý do khác nhau, nhưng phần lớn là “không như kế hoạch.”

Hiện tỷ lệ tồn tại của DN là từ 20-30%, nhưng chỉ là 5-10% đối với các DN khởi nghiệp (con số chưa kiểm chứng, và có thể ít hơn). Vì vậy gia tăng số lượng DN, đồng thời phải giảm thiếu số DN ngưng hoạt động nhằm duy trì sự tồn tại của DN (chất lượng) là điều tối cần thiết.

Chúng ta đang khuyến khích thật nhiều tinh thần khởi nghiệp, nhưng nền tảng thực sự của khởi nghiệp chính là tinh thần doanh nghiệp.

Có không ít những câu chuyện về các doanh nghiệp đột phá thần kỳ với một tầm nhìn xa đáng nể khiến giá trị doanh nghiệp của họ vượt xa tất cả mọi kỳ vọng, mà gần nhất có thể kể đến là “hiện tượng Tesla” – hãng sản xuất xe hơi điện nổi tiếng của Mỹ. Đã từng mấp mé bờ vực phá sản năm 2010, vậy mà trong vòng 4 năm từ 2013 đến 2017, từ 3.9 tỷ USD giá trị, tương đương 7% của Ford, vốn hoá của Tesla đã tăng vọt lần 15 lần, đạt 58.7 tỷ USD. Giờ đây Tesla nghiễm nhiên thống trị bảng Big 3 của ngành công nghiệp ô tô Mỹ, vượt qua cả General Motors (GM) (51 tỷ USD) và Ford (41.1 USD), đứng thứ 4 toàn cầu về mặt giá trị thị trường.

Nghiên cứu kỹ, thì câu chuyện của Tesla còn khá nhiều vấn đề cần phải bàn như các chỉ số về doanh thu, lợi nhuận, sản lượng và thị phần… Tuy nhiên xét ở một góc độ nhất định thì đây quả là một trong những “điển hình khởi nghiệp” thành công, có thể truyền cảm hứng cho những nhà khởi nghiệp từng nếm trải thất bại.

Góp phần làm nên kỳ tích đó chính là nhờ Tesla đã biết mạnh mẽ vươn mình đứng dậy đồng thời khéo léo khai thác và vận dụng sự tiến bộ vượt bậc của công nghệ vào quá trình sản xuất kinh doanh nhằm biến chúng thành con gà đẻ trứng vàng cho chính mình.

Hay điển hình như YEAH1 Network (“Y1N”), kênh giải trí số 1 châu Á và thứ 7 toàn cầu trên YouTube về lượng truy cập. Có tổng hành dinh tại Singapore và chi nhánh Việt Nam với 170 nhân viên, chỉ chưa đầy năm kể từ khi thành lập vào năm 2015, doanh số của Y1N đã gia tăng ấn tượng, trung bình 18%/ tháng trong năm 2016, và kỳ vọng sẽ tiếp tục tăng cao hơn nữa trong các năm kế tiếp…

Thực tế là cả Tesla và Yeah1 đều kết nối với nhiều doanh nghiệp khác, bất kể đó là start-up hay doanh nghiệp vừa và nhỏ hay các “ông lớn” vào chuỗi giá trị tạo ra sản phẩm của chính mình.

Khát vọng và trí tuệ

Bên cạnh sự sáng tạo, đột phá với hoài bão to lớn, luôn cần có nền tảng kiến thức cơ bản để có thể tránh được những rủi ro thất bại từ sự “thiếu hiểu biết”. Đã từng có rất nhiều bài học cho vấn đề này (ví dụ nghiên cứu của CB Insights chỉ ra 20 nguyên nhân hàng đầu sự thất bại của các start-up, phần lớn trong số đó khởi nguồn từ việc thiếu kiến thức về thị trường…) Thật ra, hiểu biết thị trường là một phần của tinh thần doanh nghiệp hay lập nghiệp. Nói cách khác một doanh nhân – dù mới vào nghề – phải tìm hiểu thị trường trước. Không hiểu thị trường đồng nghĩa “thất bại một nửa rồi.”

Trên thực tế, số lượng DN thất bại do thiếu hiểu biết thị trường, chỉ lo “đầu vào” mà không biết “đầu ra”, chiếm đến hơn 60% trong số hơn 90% DN khởi nghiệp thất bại…

Sự thất bại của DN khởi nghiệp cũng có lúc xuất phát từ tư duy bảo thủ, dựa vào các nguồn lực không cân sức về năng lực cạnh tranh. Đây cũng chính là một trong những bài học cay đắng về “chủ nghĩa dân túy” trong thời kỳ hội nhập, đã từng gây ra nhung hạn chế rất lớn trong phát triển nông nghiệp…

Thị trường và hệ sinh thái của khởi nghiệp

Khởi nghiệp chủ yếu xuất phát từ những ý tưởng đột phá, chưa có tiền lệ vì thế không gì khó hiểu khi những người khởi nghiệp luôn phải đối diện với không ít rủi ro bất trắc, khác hẳn với sự thận trọng an toàn trong kinh doanh đúc kết bằng trải nghiệm của những người lập nghiệp. Đây cũng chính là điểm khác biệt cơ bản giữa hai loại hình.

Nếu bạn đã đọc cuốn “Quốc gia khởi nghiệp” thì chắc chắn bạn đã biết rằng cố thủ tướng Simon Peres, từng ngồi với nhà khởi nghiệp trẻ Shai Agassi, để kêu gọi những nhà đầu tư bỏ vốn cho dự án khởi nghiệp táo bạo là sản xuất xe chạy điện vào năm 2007. Shai Agassi, lúc đó chưa quá 30 tuổi, đã nghĩ rằng cần phải có một quốc gia không cần đến dầu mỏ và anh bắt đầu với xe hơi điện. Đó là một ý tưởng điên rồ. Nhưng nay thì nó đã thành hiện thực.

Thông thường, khởi nghiệp trải qua một quá trình và có lúc đã định hình như một quy trình, bao gồm các bước: a) khát vọng làm giàu (hiệu quả kinh tế, tác động xã hội, giá trị tạo ra); b) ý tưởng đột phá (tư duy đổi mới sáng tạo, ứng dụng công nghệ mới…); c) xác lập tầm nhìn; và d) kế hoạch khởi nghiệp (các vấn đề cụ thể về quản trị). Trong đó, cần lưu ý về tầm nhìn.

Tầm nhìn thể hiện qua việc chúng ta mong muốn gì về tương lai của đất nước, của địa phương, của chính DN khởi nghiệp? Việt Nam sẽ là quốc gia lớn mạnh như thế nào trong khu vực trong những thập niên tới? (ví dụ: so sánh với các nước trong khối ASEAN, Á Châu). Địa phương sẽ phát triển như thế nào để đạt đến vị thế mong muốn trong khuôn khổ quốc gia? (ví dụ: khi nào các tỉnh, thành phố trong cả nước đạt vị thế như TPHCM, Hà Nội hiện nay?). DN của chúng ta sẽ như thế nào trong tương quan với cộng đồng doanh nghiệp địa phương, quốc gia và quốc tế?

Theo báo cáo tổng quan Việt Nam 2035 “Hiện đại hóa nền kinh tế và nâng cao năng lực cạnh tranh của khu vực tư nhân” do WB và MPI biên soạn, có 4 kịch bản tăng trưởng của nền kinh tế dựa vào GDP trên đầu người, trong đó tăng trưởng 8% tương ứng với 22.000USD/đầu người là kịch bản tham vọng nhất so với 3 kịch bản còn lại lần lượt là 7%, 6% và 5%. Mặc dầu vậy, ta thấy kịch bản này khó khả thi nếu không có được một cú hích mang tính đột phá trong cải cách kinh tế.

Người khởi nghiệp bao giờ cũng đầy hoài bão lớn lao, nhưng hoài bão mà thiếu tầm nhìn sẽ luôn chỉ là “phong trào” và dễ nản lòng bỏ cuộc khi gặp thất bại ban đầu.

Năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững

“Rủi ro trong khởi nghiệp cao, nhưng cơ hội sẽ rất lớn.” Khát vọng thành công trong khởi nghiệp là điều tốt đẹp, luôn song hành với tính mục đích nhưng nó phải gắn liền với các vấn đề về năng lực quản trị. Jack Ma, ông chủ của của công ty thương mại điện tử Alibaba, có thể nói là một tấm gương về khởi nghiệp trên thế giới hiện nay. Từ một thầy giáo dạy tiếng Anh, ông đã bắt đầu với những trang web bán hàng, và đến nay đã trở thành người giàu nhất Trung quốc với tài sản gần 25 tỉ USD. Ông cho rằng quản trị là thách thức lớn nhất trong những thách thức của nhà khởi nghiệp. Thường các quỹ mạo hiểm thích bỏ tiền vào công ty khởi nghiệp nhưng không hề muốn mạo hiểm, mà họ tin vào tài năng quản trị của nhà khởi nghiệp sẽ tạo ra lợi nhuận.

Quản trị là “khoa học”, vì vậy cần có cả “tri thức” lẫn “kỹ năng dẫn dắt” (lãnh đạo) nhằm nâng cao tính khả thi, hướng đến mục đích để đạt được sự thành công. Không ai trong chúng ta bắt đầu từ sự hy vọng để mong đợi một kết cuộc thất bại. Nhưng thất bại luôn xảy ra, còn “thường xuyên” hơn cả thành công. Jack Ma từng nói: “Ngày nay mọi người viết về bài học thành công của Alibaba. Tôi cũng sẽ viết nhưng là “1001 lỗi lầm của Alibaba”. Đó là cái mà người khởi nghiệp nên học.” Là người khởi nghiệp, phải luôn tự hỏi có điều gì còn thiếu sót trong nỗ lực và năng lực của bản thân cần phải bổ sung và hoàn thiện để nắm bắt cơ hội dẫn đến thành công.

Trong tiến trình kiến tạo những giá trị chung trên các bình diện lợi ích kinh tế, lợi ích xã hội và lợi ích về môi trường, chúng ta luôn có sự lựa chọn và sự lựa chọn này không chỉ đến từ khát vọng làm giàu đơn thuần mà còn từ “trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp khởi nghiệp”. Đã có không ít doanh nghiệp tuy lớn và “giàu có” nhưng vẫn không được xã hội tôn trọng và cảm kích đơn giản vì họ cố tình vi phạm luật pháp, không đồng hành cùng xã hội, gây ảnh hưởng xấu tới môi trường và cộng đồng, hành động phản cảm với văn hoá truyền thống…

Đặc biệt, trong tình hình báo chí trực tuyến và mạng xã hội với tốc độ lan truyền chóng mặt nhưng khá mù mờ về độ xác thực của thông tin như hiện nay, uy tín và danh tiếng của DN luôn được đặt trong sự rủi ro cao. Các DN dù là non trẻ hay lâu năm, cũng đều rất vất vả để đối phó. Đã có nhiều ví dụ cho thấy, với sự “tác động” của truyền thông, tốc độ tăng trưởng của nhiều công ty đã bị suy giảm nặng nề, hoặc tệ hơn là rơi vào khủng hoảng, mà một trong những nguyên nhân chủ quan chính là sự phát triển thiếu bền vững của họ! Bên cạnh lợi ích về kinh tế, các DN này chưa quan tâm đầu tư đúng mức vào lợi ích của môi trường và xã hội như là một phần không thể thiếu trong chiến lược kinh doanh dài hạn và bền vững cuả mình.

Thiếu đi sự hậu thuẫn to lớn của xã hội và cộng đồng, một khi khủng hoảng ập đến, chắc chắn bất cứ doanh nghiệp nào cũng sẽ khó lòng chống đỡ!

Cũng nên nói qua về các doanh nghiệp Việt Nam thành công vượt bậc trong hơn 2 thập niên của nền kinh tế đổi mới và hội nhập: đó là 50 doanh nghiệp dẫn đầu trong thị trường chứng khoán non trẻ của Việt Nam với những thành quả rất đáng khích lệ. Tuy nhiên, cần nhìn nhận thẳng thắn rằng, chiến lược phát triển bền vững vẫn luôn là thách thức đối với TOP 50 này, đồng thời trực tiếp ảnh hưởng đến vị thế của họ với nền kinh tế, khi mà tổng vốn hóa thị trường chứng khoán của hơn 1300 DN niêm yết trên các sàn HOSE, HNX và UPCOM hiện bằng 53% GDP, trong đó riêng Top 50 đã chiếm hơn 25%. Giờ đây, giá trị DN của Top 50 sẽ không chỉ được tính từ lợi nhuận, giá trị thương hiệu mà còn là từ uy tín của họ qua các chiến lược bền vững về môi trường và xã hội.

Thực tế đã chứng minh rằng, trong nền kinh tế tri thức hiện nay, chính hành trình xây dựng sự bền vững sẽ tạo động lực cho sự sáng tạo và những đột phá đem đến những giá trị vượt bậc trong kinh doanh! Dĩ nhiên, thật không dễ để các bạn trẻ khởi nghiệp có được đầy đủ tất cả các tư tưởng đó. Tuy vậy, khởi nghiệp với tất cả các ý tưởng tốt đẹp có thể có, sẽ làm bạn tự tin hơn khi vấp ngã.

Đà Nẵng: nơi đáng sống của khởi nghiệp.

Khởi nghiệp phải luôn có tính gắn kết – “muốn đi nhanh thì đi một mình, còn muốn đi xa thì hãy đi cùng nhau”, như phát biểu của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tại ngày “Đồng khởi khởi nghiệp” tại Bến Tre hôm 19/07.

Tất nhiên, như trên đã nói, mỗi con đường khởi nghiệp làm giàu đều khác nhau. Có khi một nhà khởi nghiệp ở giai đoạn “khởi đầu nan” chọn lựa cách đi nhanh, và tiếp theo mới “đi xa”. Tuy vậy, chỉ quan sát bằng mắt, cũng thấy con số khởi nghiệp thất bại vì “đi nhanh một mình” là đa số.

Không có nguồn lực nào trong khởi nghiệp mạnh hơn nguồn lực của cả quốc gia (và quốc tế). Hầu hết các bạn trẻ khởi nghiệp thường không tận dụng hết nguồn lực này.  

Hiện nay nhiều quỹ đầu tư mạo hiểm hoặc các doanh nghiệp đã và đang phát triển sẵn sàng đầu tư vào những doanh nghiệp khởi nghiệp có tính khả thi cao. Cũng bởi họ đã toan tính trước và có những kế hoạch cụ thể trong việc phân bố nguồn lực nên rủi ro cũng sẽ ít hơn so với những trường hợp khởi nghiệp tự thân hoặc ngay cả khi gặp rủi ro, khủng hoảng họ cũng sẽ có đủ khả năng, nguồn lực và cả kinh nghiệm để quản trị tốt các tình huống không mong đợi. Đây là chưa kể, các giá trị cũ – mới khi ấy sẽ được gắn kết và cộng hưởng trong một chuỗi giá trị chung to lớn hơn.

Vì vậy, bên cạnh sự động viên, khuyến khích để các doanh nghiệp khởi nghiệp có thể thành công và tự mình phát triển bền vững, chúng ta cũng không nên có cái nhìn hẹp hòi khi sau những thành công ban đầu, doanh nghiệp khởi nghiệp được chuyển giao cho các doanh nghiệp khác hùng mạnh hơn (bán, chuyển nhượng DN khởi nghiệp) – là những DN “tùng” “bách” có thừa các điều kiện để chấp cánh cho DN khởi nghiệp non trẻ bay cao hơn, xa hơn. Để rồi, những khởi nghiệp chủ kia sẽ có thể bắt đầu lại với một ý tưởng đột phá khác.

Nói chung, chúng ta có vườn ươm, nhưng cũng cần có “thị trường” cho các DN khởi nghiệp. Vì vậy, nên khuyến khích để mở rộng thị trường tiếp nhận DN khởi nghiệp.

Khát vọng làm giàu với một tầm nhìn khởi nghiệp gắn kết vào hiện trạng của đất nước sẽ hoà cùng vào khí thế quốc gia khởi nghiệp và ước vọng to lớn của dân tộc trên cơ sở phát huy nội lực và các ưu thế sẵn có.

Đà Nẵng chúng ta hãy lấy cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 làm bệ phóng nhằm sớm biến khúc ruột miền Trung này thành “nơi đáng sống” không những chỉ cho những tài năng trẻ địa phương mà còn cho cả nước và thế giới, với khát vọng khởi nghiệp, muốn thể hiện mình trong vận hội mới của đất nước./.

* Chủ tịch, Công ty Tư vấn Kinh doanh Hội nhập Toàn cầu